Увс аймгийн Увс нуурын ай сав газрыг 2003 онд НҮБ-ын ЮНЕСКО-гийн батламж олгож дэлхийн өв санд орсон дэлхийн бүх тивийн байгаль экологийн орчинг нэг дор зөвхөн Увс аймгийн Увс нуурын орчмоос үзэх боломжтой бүс нутгийн нэн ховордсон ашигтай ургамлыг хамгаалах, нөхөн сэргээх, тарималжуулах ажлыг Монгол Фермер дээд сургуульд сурч байгаа болон төгссөн оюутнууддаа зааж өгөх ажлаар яваад ирлээ.

Увс аймгийн хуучнаар Улаантолгойн сангийн аж ахуйн суурин дээр Улаан толгойн “Чацаргана” ХХК ажиллаж байна. Түүнийг Монгол улсын гавьяат нэгдэлчин Г.Баазар даргатай, агрономич Н.Ганчимэг /2005 онд ХААИС төгссөн/ нар ажилладаг. Тус компани нийт 380 га газартай 60-70 га-д 60-70 мянган чацарганы мод 20 жил ургаж үр жимсээ өгч байна. Жилд 20 тн хүртэл жимс хурааж авна. Түүнийгээ Говь-Алтай аймгийн Т.Гантөмөр захиралтай “Ентүм” ХХК-д нийлүүлдэг, түүний салбар нь болж ажилладаг юм байна.

Жилд хүлэмжээр 120 мянган суулгац бэлтгэдэг. Түүнийгээ талбайд шилжүүлж 2 жил болгоод үйлдвэрлэлд нийлүүлдэг. Манай чацарганы мод хөгширч байгаа, түүнийг өргөжүүлж залуу модоор нөхөн төлжүүлнэ гэж ярьж байв.

Увс аймгаас хямдхан чацарганы суулгац, үхрийн нүдний суулгац авч болох юм байна. “Чацаргана” ХХК-аас, Монгол улсын гавьяат агрономич С.Дэчинпилээс, Увс аймгийн жимсний станцаас 800-850 төгрөгөөр авч болох юм байна.

130 га-г хадлангийн зориулалтаар ашиглаж байна. 20 га-д усалгаатай хадлан бэлтгэж байна. Улаангом хотын мал бүхий иргэдэд хадлангийн талбай олгох боломжтой. Хадлангаа хадаж байна.

Улаангомынхон Увс нуурын хөвөө Тэс сумаар тун сайхан зуншлага боллоо гэнэ. Зүүн говиор зүгээр сайхан байна гэцгээнэ. Харин Малчин сумын наран биеийнхэн, Хяргас нуурын хөвөө, Хар тэрмэс, Могойн голоор огт бороо дусаагүй гэж байна. Наранбулаг сумынхан намаржаанд ар хөдөө, Увс нуурын хөвөө тийш ханджээ. Ханхөхий нурууны төгсгөл Хайстын шилийг Шавартын амаар давж огт явж үзээгүй замаар айж л явлаа. “Залбирч явбал зайлуулдаг, мөргөж явбал мөлтөлдөг” гэгчээр гайгүй шүү. Хайстын шилийн ойг харж нэгийг бодож явлаа. Наранбулагийнхан ой модоо их хайр гамтай цэвэрхэн ашиглаж байгаа нь бусад газруудад үлгэр авмаар санагдлаа. Арай ч сэлэнгийн Дулаанхааны ой шиг болчихоогүй байна. Манай Хархираа, Зүүнхангайн нутгаар та юу гэж бодно хүн харах аргагүй аймаар гэж жолооч Дэмчиг хүү хэлэв. Хятад орон шиг байгаа бага хэмжээний ойгоо хайрлан хамгаалах, ойжуулах аргаа бодож “Таны тарьж ургуулсан 15 настай модыг төдий төгрөгөөр үнэлж авна” гэсэн Монгол улсын хуультай бол хүмүүс түүний төлөө зүтгэнэ дээ гэж бодож явлаа. Нутгийн өвгөний хэлсэнчлэн “Гүйдлийн тэмээ тогтдоггүй Гүмбэрийн түнгэнд төр яаж тогтох вэ” гэгдэж байсан 1954 онд байгуулагдсан Наранбулаг сумын нутагт орж ирлээ. Увс аймгийн Наранбулаг сумын нутагт “Пионер” нэгдэл Увс аймагтаа толгой цохидог нэгдлийн нэг байв. Сумын төвд жижиг сад байгуулж мод тарьжээ. Голд нь өнгөрсөн зууны Монголын тэргүүн баян Улсын алдарт сайн малчин Бөөрийн Иргэлийн цээж баримал хөшөө босгожээ. Учир нь зөвхөн Бөөрийн Иргэлийн 12600 толгой малаар Увс аймгийн Наранбулаг сумын “Пионер” нэгдэл байгуулж байсан түүхтэй. Б.Иргэлийн талаар манай “Монгол Фермер” сонины 2005 оны 12 дугаар сарын 86 дугаарт бичигдсэн билээ.

Тэс суманд анх 1954 онд Х.Довчин даргатай “Шинэ амьдрал” нэгдэл, 1956 онд Б.Жамбал даргатай “Тэс гол”, 1958 онд Б.Жамьян даргатай “Лениний зам” нэгдэл байгуулагдаж энэ гурван нэгдэл нийлж 1959 онд Тэс сумын “Лениний зам” нэгдэл болсон түүхтэй. 1975 онд Тэсийн тэжээлийн аж ахуй байгуулагдаж жилд 20 мянган тн байгалийн хадлан, 10 мянган тн хорголжин тэжээл үйлдвэрлэж баруун зургаан аймгийг тэжээлийн найдвартай баазаар хангаж байсан түүх саяхан гэж Тэсийн тэжээлийн аж ахуйн нягтлан бодогч хожим Тэжээлийн аж ахуйн дарга байсан � .Жав ярив. Тэс сум найман мянга гаруй хүн амтай байж. Эдүгээ 6мянган хүнтэй гэнэ.

Монгол Фермер дээд сургуулийг төгсөгч аймгийн заан Жамсрангийн ууган хүү Нямбуян Оюунчимэг нар хүүгийн хамт Увс нуурын зүүн захын хөвөөнд Тэсийн тавдугаар багийн “Хар түнгэ” гэдэг газар мал маллаж, ногоо тарьж амьдарч байна. Өвөл нь багийн бага сургуульд компьютер, англи хэлний багш хийж байна.

1686 онд Ойрад Монголын их хаан Галдан бошигт Хархираа голоос суваг татуулж, Увс нуурын хотгор Гурван тээл, Арсай, Мянган бэл, Хартолгой, Бор үзүүр зэрэг газруудад тариа тариалж эхэлсэн нь суурин амьдралын үндэс тавигдаж улмаар Улаангом сум (хотын) анхны шав тавигдсан гэж үздэг.


Ийнхүү газар тариалангийн суурин (Yүнийг гэрчлэх ул үндэс нь Арсайн суурин байж болох юм) нь Увс аймагт анх тавигджээ.

1871 онд Чандмань уулын орчимд Дэчинрав

жаалан хөндийн анхны дацан болох Лүүжин дацан байгуулагдсан нь Улаангомын хүрээний анхны суурь болсон байна.

Лүүжин Дацангийн дэргэд Цогчин дугана, олон сүм баригдаж, лам хуврагууд олноор шавилан сууснаар Баянчандмань уулын хошуу байгуулагдаж, хошууны тамгын газар төвлөрснөөр Улаангомын хүрээ нэртэй болсон байна. Улаангомын хүрээ нь

сүсэгтэн олны дунд ихээхэн нөлөөтэй болж 1915 оны үед 1500 гаруй лам хуврагтай болж, Дөрвөдийн Зоригт Далай хааны өргөө байрлаж байсан зэрэг нь хошууны шашин, улс төр, засаг захиргааны төв болж өргөжихөд нөлөөлсөн байна. 1931 оны 2 сард Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоол

оор засаг захиргааны хуваарийг шинэчлэн Чандмань уулын аймгийг Увс, Ховд хоёр аймаг болгосноор Улаангом нь Увс аймгийн улс төр, эдийн засаг, соёл боловсролын төв болон өргөжин хөгжих эхлэлээ тавьсан юм.

Чандмань уулын аймгийн анхдугаар их хурлын 1925 оны 11 сарын 21-ний өдрийн 4-р тогтоолд:

"Аймгийн эрх барих газар аймгийн захиргаааг сонгон байгуулж, Дөрвөдийн аймгийн хуучин нэр болох "Дөрвөд далай хан аймаг" нэрийг халж, Чандмань уулын аймаг хэмээн нэрлэж, төвийг Улаангомд суурьшуулахаар тогтжээ. Чандмань уулын аймаг нь 8 хошуу, 41 сум, 115 баг, 660 арванаар бүрдэл болон байгуулагдсан болой"

гэжээ. Энэхүү 41 сумын 13 нь одоогийн Ховд аймгийн, бусад 28 нь Увс аймгийн сумд байжээ.

* 1925 - 1931 онуудад Чандмань уулын аймаг
* 1931 - 1932 онд Дөрвөдийн аймаг
* 1933 оноос Увс аймаг гэж тус тус нэрлэжээ.

1931 онд Чандмань уулын аймгийг 2 аймаг болгоход Увс аймаг 16 сум, 150 баг, 9133 өрх, 43188 хүн амтай байжээ. 1933 онд Увс аймгийн жилийн төсөв 140.0 мянга төгрөг байсан бол 1961 онд 6,6 сая төгрөг, 1981 онд 33,7 сая, 1990 онд 78,4 сая төгрөг болж өсчээ. Увс аймгийн төв нь Улаангом сум юм.

1957 онд барилгын 3-р ангийг тус суманд байгууласнаар орчин үеийн хийц загвар бүхий олон сайхан барилга байгууламж баригдан Улаангом сум хотших төлөвөө олсон юм. 1942 онд Идэш тэжээлийн хүнсний комбинат, 1959 онд гурилын үйлдвэр ашиглалтанд орсноор Улаангом төдийгүй Увс аймгийн хүнсний хангамж эрс сайжирсан юм. 1959 онд Улаангом сумаас Улаангом хотыг тусгаарлан орон сууц гудамжны 4-р хороо, хотын АДХГЗ байгуулагдсан нь хотыг төлөвлөгөөтэй хөгжүүлэх өргөн бололцоог нээж өгсөн юм. Улаангом суманд одоо Увс аймгийн нийт хүн амын 30 шахам хувь буюу 27.0 мянга гаруй хүн оршин амьдарч байна. Одоо Улаангом сум нь засаг захиргааны хувьд есөн багтай бөгөөд долоон баг нь Улаангом хотод, хоёр баг нь хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй эрхэлж байна.